Schenken en nalaten aan musea Geven om het verleden en zorgen voor de toekomst

In gesprek met mensen in de museumwereld zie je de grote inzet om te behouden wat van betekenis is en was voor huidige en toekomstige generaties. Dat wat is voortgebracht door mensen met een bijzonder talent of passie moet worden bewaard en tentoongesteld. Daarvoor is geld en inspanning nodig. Musea zijn blij met toenemende belangstelling om te schenken of na te laten. Ze zien wel dat het belangrijk is om verwachtingen vooraf goed te bespreken. Wensen kunnen vaak worden vervuld maar soms zijn er ook wensen of giften die niet kunnen worden overgenomen. Zo kunnen aangeboden collecties niet (als geheel) passen bij een museum of zijn wensen bij financiële ondersteuning uiteindelijk een te grote (financiële) belasting voor een museum. Beter vooraf besproken dan achteraf een teleurstelling.

In het gesprek met Corrie Oerlemans van museum Belvédère, Petra van Soest van Museumpark Orientalis, Stijn Wopereis van het Van Gogh Museum en Vera Carasso van de Museumvereniging, zie je vooral de gedrevenheid om het verleden een toekomst te geven. Ze hebben allen te maken met schenkingen en nalatenschappen. Ze wijzen daarbij wel op het belang van het managen van verwachtingen.

Stijn Wopereis is Hoofd development van het Van Gogh museum. Samen met zijn team is hij verantwoordelijk voor de samenwerking en inkomsten van bedrijven, particulieren, stichtingen en nalatenschappen. Ondanks dat deze inkomsten de laatste jaren stijgen zijn het volgens hem uitdagende tijden. Voor het Van Gogh Museum is steun uit nalatenschappen, schenkingen en financiële bijdragen van particulieren, ondernemers en fondsen van onschatbare waarde. ‘Zonder deze betrokkenheid zouden veel van onze tentoonstellingen, educatieve programma’s en het uitbreiden van de collectie niet mogelijk zijn.’ In tegenstelling tot veel andere rijksmusea ontvangt het Van Gogh Museum slechts beperkte structurele overheidssteun. ‘Juist daarom zijn externe bijdragen essentieel om onze missie te kunnen blijven vervullen. Dankzij deze steun kunnen wij het leven en werk van Vincent van Gogh op inspirerende wijze blijven delen met miljoenen bezoekers. Schenkingen zoals nalatenschappen zijn voor ons belangrijk.’

Corrie Oerlemans is zakelijk directeur van Museum Belvédère in Oranjewoud. Een museum voor moderne kunst in Friesland. Het museum toont een collectie kunstwerken van belangrijke Friese schilders en laat ook werken van geestverwanten uit binnen- en buitenland zien. ‘Museum Belvédère ontvangt subsidies van Provincie en Gemeente. Daarnaast zijn we voor een groot deel afhankelijk van nalatenschappen, schenkingen en financiële steun van particulieren, ondernemers en fondsen. Onze collectie is ontstaan vanuit schenkingen en nalatenschappen. Die zijn belangrijk voor ons voortbestaan. We zijn daarbij heel blij met de gunstige schenkingsvoorwaarden van de Geefwet. Daaronder vallen bijvoorbeeld kunstwerken die bij leven geschonken zijn.’ Je kunt ook Vriend worden van Museum Belvédère. ‘Met het vriend zijn, geven we privileges zoals gratis entree voor twee Personen, de Vrienden ontvangen 3x per jaar het Museumtijdschrift MB en er worden speciaal voor de Vrienden kunstreizen georganiseerd.’

Petra van Soest is Manager Fondsenverwerving en Communicatie van Museumpark Orientalis in Heilig Landstichting, gemeente Berg en Dal. ‘De katholieke kunstenaar Piet Gerrits was de belangrijkste ontwerper, vormgever en decorateur van de Heilig Land Stichting bij Nijmegen, waar het huidige Museumpark Orientalis onderdeel van is.’ Het museum is het oudste openluchtmuseum van Nederland en bestaat meer dan 100 jaar. Het is een ontmoetingsplek die ruimte biedt om stil te staan bij de kunst van bezinning en de zoektocht naar de betekenis van het leven. Rond onze Basiliek komen geloven samen in een openluchtmuseum. Het unieke landschap en erfgoed, gecombineerd met culturele beleving maakt dat je hier op zoek kunt gaan naar de pelgrim in jezelf. We willen mensen blijven inspireren en verbinden. We kunnen dit echter niet alleen. Het Museumpark ontvangt naast een kleine bijdrage van de gemeente Berg en Dal, geen structurele overheidssteun. Mede dankzij giften, sponsoring en nalatenschappen is het mogelijk het cultureel erfgoed van het museum te onderhouden, de landschappelijke kwaliteit te verbeteren en met onze onderwijsprogramma’s en exposities kennis over te dragen. We zorgen voor een gedegen financiële basis om ook in moeilijke tijden ons museum draaiende te houden. Zo werken we samen met 27 zorgpartijen. Je kunt ook Vriend of Founder van Museumpark Orientalis worden. Dankzij subsidies van vermogensfondsen en de opbrengsten uit ticketverkoop bouwen wij inmiddels aan een stabiele financiële basis. Schenkingen en nalatenschappen zijn essentieel voor ons om belangrijk onderhoud aan park te realiseren of bijzondere projecten haalbaar te maken.’

De Museumvereniging is de brancheorganisatie van en voor musea. ‘We zorgen voor verbinding met het publiek, activeren en faciliteren kennisdeling tussen leden en we behartigen de belangen van de museumsector bij de overheid.’ Op de website staat te lezen dat musea het heden verbinden met het verleden en werken aan een gedeelde toekomst. Het is volgens Vera Carasso daarom belangrijk voor musea om een goede mix van financiële inkomsten te hebben. En daar vallen ook inkomsten uit schenkingen en nalatenschappen onder. Recent heeft de Museumvereniging een legaat mogen ontvangen van drs. Jos van Niekerk die een substantieel bedrag heeft nagelaten aan de Museumvereniging. ‘Met deze nalatenschap hebben wij een langgekoesterde wens in vervulling kunnen laten gaan door een pilot op te starten met een Museumkaart voor instellingen. Een nieuwe Museumkaart die niet meer op naam staat van één persoon, maar op naam van de (zorg)instelling. Deze pilot voeren we uit met Het Erik Scherder Huis en heeft als doel museumbezoek als onderdeel van welzijn te bevorderen naast de rol van de Museumkaart als middel om de toegankelijkheid van musea voor een bredere doelgroep in kaart te brengen. De wens is om dit op termijn beschikbaar te maken voor zoveel mogelijk instellingen. De heer Van Niekerk is zijn hele leven werkzaam geweest in de zorg. Wij vinden dit een mooie en passende manier om het legaat te besteden omdat het ook bijdraagt aan een museumsector die voor iedereen toegankelijk is.’ De Museumvereniging is een non-profitorganisatie waar de bijdragen van de leden het mogelijk maken onze werkzaamheden uit te voeren. De inkomsten van de Stichting Museumkaart -de verkoop van Museumkaarten- komen geheel ten goede aan de musea. ‘Nalatenschappen zijn een uitzondering en wij zullen dan ook eerder doorverwijzen naar musea die aansluiten bij de wensen van de schenkers.’

Regelmatig worden nalatenschappen en schenkingen anoniem gedaan. Het is echter bij veel instellingen en ook bij musea mogelijk een bijdrage te koppelen aan een fonds, onderwerp of geschonken kunstwerk. Bij het museum Belvédère is een fonds op naam mogelijk waarmee je een specifieke bestemming kunt geven aan je donatie. Petra van Soest: ‘Museum Orientalis biedt de mogelijkheid om de naam van de donateur te verbinden aan een ruimte, object of plek. Zo realiseerde een familie onze nieuwe educatieruimte waar we jaarlijks vele kinderen ontvangen. De familie wenste anoniem te doneren in dit geval, dat kan natuurlijk ook. De vrijwilligersruimte is onlangs gerenoveerd door een bedrijf dat de verbinding juist wel op prijs stelde en de ruimte krijgt binnenkort een mooi naambordje.’ Stijn Wopereis van het Van Gogh Museum begrijpt hoe bijzonder het is om je naam blijvend te verbinden aan kunst, cultuur en educatie. ‘We bieden verschillende mogelijkheden om een schenking of nalatenschap zichtbaar te maken, van naamsvermelding tot het opzetten van een speciaal fonds. Zo leeft niet alleen de kunst voort, maar ook de herinnering aan de gever.’ Zo is bij het Van Gogh Museum onder andere een naamsvermelding bij een geschonken kunstwerk in het museum.

Corrie Oerlemans: ‘Schenkers en weldoeners zijn allemaal even belangrijk voor ons museum, maar een paar springen er wel uit zoals een grote collectie die nagelaten wordt aan de staat en vervolgens aan ons in bruikleen wordt gegeven en een geweldig werk van de Italiaanse schilder Giorgio Morandi. Daarnaast hebben wij in 2021 een grote nalatenschap ontvangen van een voor ons onbekende persoon. Door deze nalatenschap op dat moment, in coronatijd, te ontvangen was van grote betekenis voor ons museum. Door de vele schenkingen in natura die het museum in de afgelopen jaren mocht ontvangen, is de collectie opgetild naar een hoog landelijk niveau. Financiële schenkingen stellen ons in staat om deze kunstwerken te tonen in samenhang met (inter)nationale topwerken en exposities te maken die er toe doen.’ Museumpark Orientalis ontving in 2024 een aanzienlijke nalatenschap. ‘Heel bijzonder en waardevol.’ Volgens Petra van Soest. ‘Deze nalatenschap was vooraf niet bekend. De nalatenschap was niet geoormerkt, oftewel de donateur had geen specifieke wensen. Vaak denkt men dat niet geoormerkt geld dan gebruikt wordt voor exploitatiekosten. In ons geval gebruiken wij dit potje als spaargeld, als noodzakelijk vet op de botten, om er in de nabije toekomst een prachtige bestemming aan te geven zodat de nalatenschap van speciale betekenis blijft. Wij zijn ook in gesprek met een mevrouw die na haar overlijden een element van het Museumpark weer in ere wenst te herstellen. Deze gesprekken vinden voorafgaand aan de nalatenschap plaats en zijn heel waardevol. Het is verstandig om de wensen voor het testament tijdig met de stichting te bespreken, zodat zij kunnen adviseren over de mogelijkheden en de juiste formulering.’ De meest indrukwekkende schenking is volgens Stijn Wopereis, natuurlijk de oorspronkelijke schenking van de familie Van Gogh zelf. ‘Zonder hun toewijding en visie had het museum nooit bestaan. Maar ook zijn er andere indrukwekkende giften gedaan van kunstwerken die de collectie hebben verrijkt of een financiële impuls aan het museum hebben gegeven. Elke schenking, groot of klein, draagt bij aan het behoud van ons gezamenlijke erfgoed.’ Petra van Soest geeft aan dat één en ander ook juridisch goed uitgezocht moet worden. ‘Als een stichting een nalatenschap zuiver aanvaardt, erft ze niet alleen de bezittingen, maar ook eventuele schulden. We laten ons daar goed in adviseren. We zorgen dat er een inhoudelijk goed gesprek is met de schenkers zodat de wensen en verwachtingen goed op elkaar aansluiten. We zorgen dat er een inhoudelijk goed gesprek is met de schenkers zodat de wensen en verwachtingen goed bij elkaar aansluiten. Het geeft ons als stichting de mogelijkheid om gezamenlijk de wensen aan beide zijden af te stemmen en de haalbaarheid te toetsen, zodat een toekomstig nalatenschap ook bruikbaar is, past binnen de visie van de organisatie en de wens van de donateur respecteert.’

Geschonken kunstwerken belanden vaak niet in het museum zelf

ruimte om het in te zetten waar het op dat moment het meest urgent is. Geschonken kunstwerken zijn natuurlijk zeer welkom, maar passen niet altijd in de museale collectie of het tentoonstellingsbeleid. In zulke gevallen gaan we altijd in gesprek met de schenker over de best passende oplossing. Maar wat de vorm ook is, elke bijdrage helpt ons om Van Goghs nalatenschap levend te houden.’ Het Museumpark Orientalis heeft, volgens Petra van Soest, in het verleden vaker kunst als schenking ontvangen. ‘We stemmen dan af of de schenking binnen de visie en thematiek van het Museumpark past. Dit vinden wij heel belangrijk, ook om te voorkomen dat geschonken kunst niet voor eeuwig in ons depot blijft liggen. Dat is ook niet de intentie van de donateur.’

Vera Carasso wijst op de gevaren die schuilen achter het verbinden van eisen van de schenker. ‘Je moet bij schenkingen de verwachtingen goed in beeld brengen. Kun je wel bieden wat je belooft. Brengt het niet te grote nadelige gevolgen tot stand voor het museum. Past een geschonken kunstwerk wel in de collectie of is maar een deel van de collectie bruikbaar. Belandt de rest niet in het depot? Je moet als ontvanger wel de regie houden anders is straks niemand blij. Het mag niet zo zijn dat wie betaalt, bepaalt.’ Corrie Oerlemans kijkt kritisch naar kunstgiften. Soms verwijzen we door naar andere musea omdat we zelf het niet willen of kunnen opnemen. We laten af en toe kunst schieten.’

Bij leven beleven

Het is belangrijk aandacht te geven aan mensen die nu en straks musea ondersteunen. De deelnemende musea bieden schenkers en mensen die later nalaten bij leven faciliteiten aan. Zoals gratis bezoek, nieuwsbrieven en uitnodigingen bij bijzondere gelegenheden. Het gaat om het delen in het heden, geven om het verleden en zorgen voor de toekomst.